Chodakiewicz Marek Jan - Po Zagładzie. Stosunki polsko - żydowskie 1944

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

TOM 38

Zofii i Zdzisławowi Zakrzewskim

INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ

KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

MAREK JAN

CHODAKIEWICZ

PO ZAGŁADZIE

STOSUNKI POLSKO-ŻYDOWSKIE

1944-1947

Przekład

Anna Madej

WARSZAWA 2008

Tytuł oryginału

After the Holocaust. Polish-Jewish Conflict in the Wake of World War II

Opracowanie graficzne serii

Krzysztof Findziński

Okładka

Tomasz Ginter

Redakcja naukowa

Wojciech Muszyński

Współpraca

Paweł Tomasik

Redakcja techniczna

Andrzej Broniak

Skład i łamanie

Tomasz Ginter

Druk

Druk-Intro S.A.

ul. Świętokrzyska 32

88-100 Inowrocław

Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Seria „Monografie”: tom 38

ISBN 978-83-60464-64-9

SPIS TREŚCI

Przedmowa - Wojciech Roszkowski...................................................................... 7

Wstęp................................................................................................................... 11

1. Dwie okupacje, dwie rewolucje i Polska Ludowa (1944-1947) .................... 25

2. Niepodległościowcy i podziemie antykomunistyczne (1944-1947) .............. 32

3. Społeczność żydowska a komuniści (1944-1947) ......................................... 37

4. Propaganda niepodległościowa....................................................................... 56

5. Żydów obrona własna czy zemsta?................................................................. 67

6. Żydzi w oczach niepodległościowców.......................................................... 101

7. Niepodległościowców obrona własna czy polski antysemityzm?................ 126

8. Nieznani sprawcy i niejasne okoliczności..................................................... 152

9. Kontakty osobiste i pomoc ze strony Żydów................................................ 179

10. Kwestie statystyki....................................................................................... 198

Podsumowanie.................................................................................................. 210

Wykaz skrótów.................................................................................................. 214

Bibliografia....................................................................................................... 216

Indeks osób ....................................................................................................... 237

PRZEDMOWA

Stosunki polsko-żydowskie są przedmiotem coraz bardziej gorących dyskusji. Ich temperatura w Stanach Zjednoczonych jest o wiele wyższa niż w Polsce, gdzie Polacy - zarówno ci żydowskiego pochodzenia, jak i ci o innych korzeniach - znaleźli lepsze sposoby porozumiewania się i uzgadniania wspólnej wersji historii. Trwająca w Ameryce debata na temat relacji polsko-żydowskich, pełna wzajemnych oskarżeń emocjonalnych, nie pozostawia wiele miejsca na wyrażenie wyważonego poglądu, a każdy, kto próbuje zabierać w niej głos, narażony jest na krytykę z obydwu stron.

Marek J. Chodakiewicz, młody amerykański naukowiec o polskich korzeniach, od wielu lat zajmuje się stosunkami polsko-żydowskimi. Jego książka Po Zagładzie opiera się na pracy doktorskiej obronionej ostatnio na Columbia University w Nowym Jorku. Monografia Chodakiewicza nie jest polemiką, ale solidnym i drobiazgowym opracowaniem opartym na niezmiernie bogatej dokumentacji.

Oceniając zachowania Polaków i Żydów w krytycznych latach 1944 -1947, należy pamiętać, iż w tamtym okresie Polska wyzwalała się spod jednej okupacji - niemieckiej - tylko po to, by zostać zniewoloną przez drugą - sowiecką. Nadludzkie wysiłki polskich „niepodległościowców”, by użyć terminu ukutego przez Chodakiewicza, dążących do ocalenia wolności Polski, łącznie z rozpaczliwym Powstaniem Warszawskim w sierpniu 1944 r., pod względem wojskowym wymierzonym w hitlerowców, a politycznym -w Sowietów, spełzły na niczym. Przy sprzeciwie większości Polaków kraj, który jako pierwszy stawił opór Hitlerowi w 1939 r., został w roku 1945 zamieniony w sowieckiego satelitę. Jak stwierdził Jan Ciechanowski, ambasador Polski w Stanach Zjednoczonych, była to „klęska w zwycięstwie”. Dla polskich Żydów, którzy przeżyli Holocaust, powojenna katastrofa Polski miała niewielkie znaczenie. Głównym punktem odniesienia było dla nich

unicestwienie ich rodzin i społeczności. Ponieważ ocaliła ich Armia Czerwona, żywili wdzięczność wobec Sowietów i Stalina. Wywoływało to podejrzenia i utrudniało kontakty między polskimi Żydami a chrześcijanami. Było też źródłem emocjonalnych i zbyt często przejaskrawianych oskarżeń o polski antysemityzm i „żydokomunę”, które z nową siłą pojawiły się po 1944 r.

Sowieci i ich komunistyczni poplecznicy., którzy przejęli kontrolę nad państwem, dali Żydom złudne poczucie bezpieczeństwa. Dlatego też większość z nich (nie tylko żydowscy komuniści, których było stosunkowo niewielu) popierała nowy ustrój Polski. Z drugiej strony, komuniści uniemożliwiali Żydom odzyskanie ich własności, gdyż było to sprzeczne z wprowadzoną przez władze polityką nacjonalizacji. Szeregi partii komunistycznej wypełniali oportuniści i wyrzutki społeczne, często zajadli antysemici. Jednocześnie komuniści uważali się za jedynych obrońców ocalałych Żydów przed „reakcjonistami”, jak nazywali wszystkich polskich patriotów. Zdumiewające jest, jak bardzo ostatnie oskarżenia o polski antysemityzm i kolaborację z hitlerowcami przypominają propagandę komunistyczną z lat 1944-1947.

Grupa polskich obrońców wolności, czy też niepodległościowców, była niezwykle szeroka. Termin „niepodległościowcy” może wydawać się niezręczny, jednak jest krótki i trafnie definiuje większość Polaków aktywnych politycznie w tamtym okresie. W pewnym sensie można ich nazwać nacjonalistami, których celem była wolna Polska i państwo prawa. Do niepodległościowców zaliczali się socjaliści, ludowcy, chadecy i endecy, którzy stworzyli wielopartyjną bazę dla polskiego rządu na uchodźstwie i jego delegatury w kraju. Spośród nich jedynie narodowych demokratów można uznać antysemitów, jednak nie współpracowali oni na tym polu z hitlerowcami. W latach 1944-1947 niepodległościowcy byli niezadowoleni, sfrustrowani i walczyli o przetrwanie w komunistycznej fali. Nic więc dziwnego, że niechętnie odnosili się do Żydów, których widzieli w nowym aparacie państwowym. Często błędnie przenosili te emocje na całą społeczność żydowską. Wszystko to działo się w czasie, gdy polskie społeczeństwo w wyniku hitlerowskich i sowieckich deportacji i czystek, powojennej emigracji politycznej, wywłaszczeń, wycieńczenia fizycznego i umysłowego oraz demoralizacji spowodowanych przez sześć lat działań wojennych, terroru i chaosu straciło większość swojej elity intelektualnej. Życie nie było wiele warte, a poziom przestępczości - w tym również zinstytucjonalizowanej, inicjowanej przez komunistów - wzrastał.

Chodakiewicz nie zaprzecza przejawom polskiego antysemityzmu przed drugą wojną światową, w trakcie niej i po jej zakończeniu. Nie przecenia też sympatii Żydów wobec komunizmu. Jako dokładny i uważny historyk umieszcza te zjawiska w szerokim i bardzo skomplikowanym kontekście tamtego czasu i przedstawia je we właściwej skali. Bada liczne przypadki Polaków mordujących Żydów i Żydów zabijających Polaków po 1944 r. Ocenia te przypadki z naukową rzetelnością, rozwagą, bezstronnością i zrozumieniem. W wyniku swoich analiz stwierdza, że w latach 1944-1947 z rąk Polaków zginęło od 400 do 700 Żydów, co jest liczbą znacznie niższą od wcześniejszych szacunków. Paradoksalnie, udowadnia, że dużo więcej Polaków straciło życie bezpośrednio lub pośrednio z rąk Żydów podczas przejmowania Polski przez Sowietów. Co najważniejsze, Chodakiewicz nie pozostawia żadnych wątpliwości, iż po 1944 r. w Polsce nie był kontynuowany Holocaust.

Chodakiewicz cytuje różne źródła - polskie, żydowskie i sowieckie - próbując zrozumieć okoliczności i zważyć argumenty. Jeden z rozdziałów poświęcony jest mało znanemu zjawisku, a mianowicie Żydom pomagającym Polakom po wojnie. Dzięki temu Chodakiewicz przyczynia się w dużym stopniu do przezwyciężenia uproszczeń, schematów i uprzedzeń. Jest rzeczą oczywistą, iż czytelnicy tej książki mogą mieć własny pogląd na sprawę. Jednak odłóżmy na chwilę aprioryczne stereotypy, zapomnijmy o „polskim antysemityzmie” i „żydokomunie” jako o archetypach, które mają wytłumaczyć wszystkie zdarzenia. Pozwólmy się poprowadzić Chodakiewiczowi przez próbę zbadania prawdziwego charakteru skomplikowanych i bolesnych stosunków pomiędzy Polakami a Żydami, zarówno komunistami, jak i niekomunistami, w tamtych burzliwych i okrutnych czasach.

Prof. Wojciech Roszkowski

WSTĘP

Istnieje tendencja, by uznawać, że Żydzi, którzy zginęli w Polsce po przybyciu armii sowieckiej latem 1944 r., padli w taki czy inny sposób ofiarą powszechnego polskiego antysemityzmu. W rzeczywistości przemoc wobec Żydów zrodziła się ze zróżnicowanych reakcji Polaków na co najmniej trzy osobne zjawiska: działania komunistów żydowskich, którzy walczyli o wprowadzenie w Polsce rewolucyjnego ustroju marksistowsko-leninowskiego, czyny żydowskich mścicieli usiłujących wymierzać pozasądową sprawiedliwość Polakom, którzy jakoby krzywdzili Żydów podczas okupacji niemieckiej, i starania wielu członków społeczności żydowskiej usiłujących odzyskać własność skonfiskowaną przez hitlerowców, a następnie przejętą przez Polaków. Polacy uważali, że zjawiska te miały ze sobą wiele wspólnego, co wzmacniało stereotyp żydokomuny. Z drugiej strony, różnorakie reakcje Polaków zlewały się w oczach Żydów w homogeniczne zjawisko przemocy, która wyrastała ze wszechobecnego polskiego antysemityzmu. Ocena ta dotyczyła szczególnie antykomunistycznych działaczy niepodległościowych. Jednak przemoc wobec Żydów ze strony działaczy podziemia wynikała przeważnie z antykomunizmu, a dokładniej z postrzegania w Polsce w latach 1944-1947 Żydów jako zagrożenia dla lokalnego ruchu antysowieckiego.

Działania polskich niepodległościowców nasiliły się podczas wycofywania się Niemców w 1944 r. Celem działaczy niepodległościowych, reprezentujących wszystkie grupy polityczne oprócz komunistów, było wyzwolenie Polski spod niemieckiego jarzma i niedopuszczenie do narzucenia sowieckiego reżimu. Po wojnie niepodległościowcy walczyli z Sowietami i ich komunistycznymi poplecznikami, którzy doszli do władzy w kraju dzięki Stalinowi. Społeczność żydowska została wmieszana w tę walkę, występując zwykle w roli biernych obserwatorów, czasami jednak również aktywnych zwolenników reżimu.

Stosunki polsko-żydowskie w okresie bezpośrednio po drugiej wojnie światowej nie interesowały dotychczas historyków, brakuje więc kompleksowych badań na ten temat. Ponieważ prace dotyczące okresu po roku 1944 zrównują przemoc wobec Żydów z rasizmem, niezbędna jest dyskusja na temat źródeł i ich interpretacji. Sprawdźmy teraz, jakie czynniki i w jaki sposób wpływały na nasze postrzeganie tematu, analizując komunistyczną propagandę, relacje świadków, dokumenty i okoliczności aktów przemocy wobec Żydów.

Od samego początku komuniści usiłowali przedstawiać się jako jedyni obrońcy Żydów, przyklejając swoim przeciwnikom łatkę antysemickich ludobójców. W tym manichejskim świecie komuniści byli „demokratami”, a ich przeciwnicy - „faszystami”. Ten rodzaj propagandy stosowano z dwóch powodów. Po pierwsze, usprawiedliwiał na Zachodzie konieczność wprowadzenia w Polsce terroru policyjnego w celu poskromienia faszyzmu. Po drugie, propaganda używana była również w kraju dla połączenia antykomunistycznej opozycji i podziemia z powszechnie znienawidzonymi hitlerowcami. Innymi słowy, taki chwyt propagandowy pozwalał twierdzić, iż terror stalinowski w Polsce był jedynie finałowym akordem działań wojennych. Główny cel komunistów stanowiła walka z jawną opozycją polityczną, Polskim Stronnictwem Ludowym, a szczególnie z ugrupowaniami podziemnymi wywodzącymi się z antyniemieckiego podziemia, Armią Krajową i Narodowymi Siłami Zbrojnymi.

Tego typu propagandę komuniści stosowali po wkroczeniu Sowietów do centralnej Polski w 1944 r. Poprzez publikacje prasowe i audycje radiowe skierowana była zarówno do odbiorców w kraju, jak i na Zachodzie. Na przykład w audycji w języku jidisz nadawanej z rządzonego przez komunistów Lublina, krytykowano „morderców z polskiego obozu reakcyjnego, którzy pomagali hitlerowskim bandytom i brali aktywny udział w mordowaniu ludności żydowskiej i żydowskich partyzantów [a zarazem] byli w kontakcie z rządem londyńskim i działali według jego wskazówek”. Dodawano, iż „prolondyńskie podziemie nawet teraz morduje Żydów wychodzących z ukrycia”. Wkrótce kampania propagandowa została doskonale zorganizowana i skoordynowana. 21 kwietnia 1945 r. w swoim pierwszym oficjalnym memorandum Ministerstwo Informacji i Propagandy wydało swoim

pracownikom, w tym dziennikarzom reżimowym, następujące polecenie: „Należy ukazać akcję AK w całej jej rzeczywistej ohydzie, starać się odizolować politycznie bandyckie, faszystowskie elementy AK i NSZ jako ludzi, których zaślepienie i głupota polityczna i nienawiść do demokracji [komunizmu] uczyniła faktycznymi agentami Hitlera [...]. Kampania [propagandowa] przeciwko AK musi być prowadzona bardzo ostro, ale bez histerii [podkreślenie M.J. Ch.]”.

W ramach tej ofensywy propagandowej pod koniec kwietnia 1945 r. agencja TASS opublikowała fragmenty wywiadu z generałem i agentem NKWD Arturem Łyżwińskim, znanym również jako Michał Rola-Żymierski. Jak podaje źródło sowieckie, „charakteryzując Armię Krajową gen. Rola-Żymierski stwierdził, iż przestała ona być organizacją wojskową, a stała się organizacją polityczną [...]. «Większość żołnierzy Armii Krajowej, tak samo jak większość ludności polskiej, w pełni popiera Rząd Tymczasowy. Jedna z części składowych Armii Krajowej, faszystowska organizacja Narodowe Siły Zbrojne, przeszła do podziemia, rozpoczęła kolaborację z Niemcami i zaangażowała się w pogromy i działania antysemickie. W Sandomierskiem byli członkowie Armii Krajowej, którzy przeszli do podziemia, urządzają pogromy, napadają na wsie i miasteczka, i mordują Żydów. Dowodzi to, iż organizacja ta jest faszystowska i zgniła moralnie». Gen. Rola-Żymierski cytował przykłady kolaboracji Armii Krajowej z Niemcami [i stwierdzał, że] «my [komuniści] dążymy [...] do wyeliminowania przejawów ducha faszystowskiego wśród elementów należących poprzednio do Armii Krajowej»”.

W bardzo odkrywczym studium propagandy komunistycznej Krystyna Kersten wskazuje, że cele tych oficjalnych inwektyw zmieniały się wraz ze zmianą polityki panującego reżimu. Początkowo, w okresie od lipca 1944 do lipca 1945 r., partia komunistyczna nie rozróżniała AK i NSZ, nazywając wszystkich walczących „faszystami”, „reakcjonistami” i „bandytami”. Jednak po wejściu w pozorowaną koalicję z ludowcami komuniści

zaczęli stosować bardziej umiarkowaną retorykę wobec AK. Narodowe Siły Zbrojne były jedynym postrachem aż do wiosny 1946 r., kiedy propaganda wrzuciła NSZ, WiN i PSL do jednego worka. W taki oto sposób rzekomo filosemicki „obóz demokratyczny”, prowadzony przez komunistów, walczył z antysemickim „obozem reakcyjnym” złożonym z PSL, WiN i NSZ. Obóz pierwszy był „patriotyczny”, obóz drugi - „zdradziecki”. W takim świecie zabijanie Żydów było oczywiście „pójściem w ślady Hitlera”, niezależnie od okoliczności, w których ginął Żyd.

Ten upraszczający zabieg propagandowy doskonale oddziaływał na odbiorców w kraju i oszukiwał znaczną część opinii publicznej na Zachodzie, łącznie z tak wpływowymi Amerykanami jak Joseph Tenenbaum, prezes Światowej Federacji Żydów Polskich. Niestety, przywódcy żydowscy w Polsce włączyli się w komunistyczną kampanię propagandową, uznając polski rząd „demokratyczny” i posłusznie krytykując „reakcjonistów”, takich jak kardynał August Hlond, generał Władysław Anders czy generał Tadeusz „Bór” Komorowski, a także, oczywiście, działaczy niepodległościowych. Nie dziwi więc fakt, iż opisując lata 1944-1947, świadkowie żydowscy oskarżają „NSZ”, „AK” czy po prostu „Polaków” o zabijanie Żydów z powodów antysemickich. Bardzo typowa wypowiedź brzmi: „Słyszałem, jak ktoś mówił o uzbrojonych bandach polskich nacjonalistów, które organizowały pogromy ocalonych Żydów. Ci ludzie nie byli lepsi od hitlerowców”. W ekstremalnym przypadku świadek żydowski z Rzeszowa oskarżył NSZ o zamordowanie w czerwcu 1945 r. dziewięcioletniej chrześcijańskiej dziewczynki i zakopanie jej ciała przy osiedlu żydowskim w celu

wywołania pogromu. Ci, którzy ocaleli, niemal powszechnie ignorowali fakt, iż morderstwa mogły być popełniane przez polskich przestępców, milicję, maruderów sowieckich czy dezerterów z różnych wojsk. Prawie zawsze za motyw tych strasznych czynów uznawano „polski antysemityzm”. Innych czynników, takich jak pospolite przestępstwa, chęć zysku, antykomunizm czy konflikt wewnątrz samej społeczności żydowskiej, prawie nigdy nie brano pod uwagę.

Mimo to relacje osób, które przeżyły, były często powtarzane na Zachodzie. Chętnie słuchano też, jak komuniści oskarżali AK, reakcjonistów, szlachtę, harcerzy, rząd polski na uchodźstwie, gen. Władysława Andersa o urządzanie pogromów w powojennej Polsce. Dlatego też wielu badaczy przejawiało skłonność do potępiania za przemoc niepodległościowców, w szczególności rzekomo wszechobecne NSZ, nie troszcząc się zwykle o udowodnienie swoich tez.

Taka bezkrytyczna tendencja do oskarżania Narodowych Sił Zbrojnych o zabijanie Żydów widoczna jest wyraźnie pośród historyków żydowskich, znalazła również swe odbicie w wielu ważnych publikacjach. Na przykład dobrze poinformowana Encyclopaedia Judaica wskazuje, iż „na polskich drogach, w kolejach, autobusach, miasteczkach i miastach dochodziło do

morderczych ataków na Żydów. Morderstwa popełniane były przez polskie organizacje reakcyjne, takie jak NSZ. Pod względem okrucieństwa i nieludzkości ich mordy często porównywalne były do tych popełnianych przez hitlerowców”. Jak podaje inne wpływowe źródło, po zajęciu Polski przez Sowietów w 1944 r. „różne grupy NSZ podjęły podziemną walkę przeciwko nowemu reżimowi, w dalszym ciągu zabijały też Żydów ocalałych z Zagłady”. Autorzy kolejnej ważnej pracy stwierdzają, iż „NSZ mordowało i terroryzowało po wojnie ocalałych Żydów”, jednak nie podają przekonywujących dowodów na poparcie tego oskarżenia. Podobnie, bez żadnych przypisów, twierdzi amerykański tłumacz wspomnień żydowskich. Znany historyk podaje nawet, że „faszystowskie NSZ uznawało w ulotce z 25 maja 1945 r., że mordowanie Żydów było przejawem patriotyzmu”, jednak nie przywołuje źródeł tego szokującego stwierdzenia. W pracy dotyczącej okresu powojennego żydowski dziennikarz również oskarża NSZ, a w szczególności Brygadę Świętokrzyską, o mordowanie Żydów, chociaż jednostka ta wycofała się z Polski już w styczniu 1945 r., przed wejściem Armii Czerwonej. Żaden z tych autorów nigdy nie przeprowadził żadnych głębszych badań podziemia niepodległościowego po 1944 r., w szczególności NSZ. Opierali się oni głównie na propagandzie komunistycznej i niesprawdzonych relacjach indywidualnych.

Nawet ci nieliczni badacze, którzy traktowali oficjalną propagandę z nieufnością, wierzyli mimo wszystko, iż głównym powodem przemocy wobec Żydów był wszechobecny polski antysemityzm, rasistowska patologia pozbawiona wszelkich podstaw racjonalnych. Na przykład jak podaje Leon Shapiro, „kręgi związane z rządem polskim na uchodźstwie oskarżano o podjudzanie do wystąpień antyżydowskich będących narzędziem wal-

ki z panującym reżimem. Należy jednak zauważyć, iż pośród emigracji polskiej w Londynie znajdowali się reprezentanci grup, których socjalistyczna przeszłość i prowadzona przez dziesięciolecia działalność na rzecz Żydów wzbudza wątpliwości co do prawdziwości takich oskarżeń. Chociaż osoby skupione wokół gen. Władysława Andersa i starych reakcyjnych partii antysemickich mogły w taki czy inny sposób brać udział w rozpowszechnianiu propagandy antyżydowskiej, to niezależnie od ich wysiłków warunki polityczne w Polsce stworzyły klimat sprzyjający przemocy i rozruchom.

Nie sposób zaprzeczyć, iż liczne grupy Polaków wciąż skażone są głęboką irracjonalną wrogością wobec Żydów. Podejście to, niezależnie od jego powodów, odkrywa odwieczne uprzedzenia, które w niezmienionej postaci przetrwały tragiczne doświadczenia wojny i okupacji. Antysemityzmu polskiego w żaden sposób nie można przypisać jedynie właścicielom ziemskim, chłopom czy burżuazji, ma on mocne korzenie również pośród robotników i inteligencji”.

Problemy związane z badaniem okresu po przejęciu władzy przez komunistów w 1944 r. pogłębiało ogólne ograniczenie wolności, w tym brak niezależności badań naukowych i brak dostępu do wielu źródeł archiwalnych. Rzeczywiście, przez dziesięciolecia historycy na Zacho...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Podobne